ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΚΡΙΣΗ ΚΑΙ ΨΥΧΟΛΟΓΙΚΕΣ ΣΥΝΕΠΕΙΕΣ ΣΤΙΣ ΕΔ

Λεπτομέρειες πίσω από τις εξελίξεις…

Ένας από τους βασικούς παράγοντες ψυχικής υγείας και σταθερότητας για τον άνθρωπο αποτελεί η αίσθηση ασφάλειας από την οποία διακατέχεται σε διάφορους τομείς της ζωής. Στην περίπτωση της οικονομικής κρίσης που απειλεί με καταστροφή, διάχυτη είναι η αίσθηση της διπλής απώλειας. Αυτό που περισσότερο μας κάνει να απογοητευόμαστε είναι ότι οι καινούργιες συνθήκες φέρουν νέα και άγνωστα δεδομένα για τη ζωή μας, πράγμα που από μόνο του προκαλεί ανασφάλεια αλλά και αίσθηση περιορισμού των δυνατοτήτων μας. Με άλλα λόγια ο Έλληνας καλείται να ζήσει όχι μόνο με λιγότερα χρήματα αλλά και σε ένα νέο στενό πλαίσιο του οποίου αμφισβητεί τόσο την αποτελεσματικότητα όσο και τον στόχο.
Η ψυχολογία μας έχει επηρεαστεί κατά πολύ από την αποσταθεροποίηση στην οικονομία που σηματοδοτεί και την πτώση του βιοτικού επιπέδου. Ας μην ξεχνάμε ότι την τελευταία τουλάχιστον δεκαετία η ποιότητα ζωής ήταν ταυτόσημη του καταναλωτισμού, ενώ παράλληλα η παρερμηνεία μας, ότι αποκτώντας περισσότερα υλικά θα αποτελούσε λύση και στα συναισθηματικά και πνευματικά μας κενά, πυροδοτούσε όλο και περισσότερο το φαύλο κύκλο της ματαιοδοξίας. Με την έννοια αυτή μετουσιώσαμε το χρήμα όχι μόνο σε μέσον εξουσίας αλλά και σε ανικανοποίητή εμμονή.
Χωρίς να ακυρώνουμε την πραγματικότητα και θέτοντας το χρήμα στη ρεαλιστική του διάσταση μπορούμε να συμπεράνουμε ότι σαφώς αποτελεί το εισιτήριο μας στην υγεία (σωματική και ψυχική), την παιδεία, την ψυχαγωγία και άλλες εκφάνσεις της ζωής . Αντιλαμβανόμαστε όλοι, λίγο ή πολύ, την άρρηκτη σχέση των αναγκών μας ως προς την ύλη και το πνεύμα. Βολιδοσκοπώντας την οικονομική κατάσταση καθημερινά, κάθε ένας από εμάς από τη μια βάζει ερωτηματικό σε ότι αφορά τις δυνατότητες του και από την άλλη τις ικανότητες του κράτους να μεριμνά για τους πολίτες του. Αμφισβητώντας όμως αυτή μας την αίσθηση, αυτόματα το αίσθημα ασφάλειας αποδιοργανώνεται με αποτέλεσμα η αυτοπεποίθηση αλλά και η αυτο-εκτίμηση μας να πέφτει κατακόρυφα.
Καθημερινά, καταγράφω στον χώρο εργασίας μου συναισθήματα ματαιότητας για τις όποιες προσπάθειες, πανικού για την επαγγελματική αβεβαιότητα αλλά και την απότομη μείωση του εισοδήματος, απογοήτευση, θυμό, και μηδενιστικές τάσεις. Οι άνθρωποι αρχίζουν να σταματούν να μιλούν, να επικοινωνούν, να ανταλλάσσουν συναίσθημα, κλείνονται, ταυτίζονται με την ανημποριά και την ανικανότητα και οδηγούνται στη θλίψη και ίσως αναπόφευκτα στην επακόλουθη κατάθλιψη. Θα πρέπει όλοι να κατανοήσουμε βαθιά τους κινδύνους που ελλοχεύουν όταν ο άνθρωπος απομονώνεται αναγκαστικά στις βαριές του σκέψεις.
Οι λαοί, σε παγκόσμιο επίπεδο, και με βάση τις επερχόμενες αλλαγές καλούνται να χειριστούν με διαφορετικό τρόπο πτυχές της καθημερινότητάς, ενώ οι ομάδες που πλήττονται κυρίως από την κρίση βρίσκονται στα κατώτερα κοινωνικοοικονομικά στρώματα, εκεί που η απειλή είναι άμεση και απόλυτη. Εκεί βλέπουμε και αύξηση της νοσηρότητας και μια αντιστρόφως ανάλογη σχέση των κακών οικονομικών δεικτών και αυτών της καλής ψυχικής υγείας. Ιστορικά αποδεικνύεται ότι σε περιόδους οικονομικής ύφεσης, οι άνθρωποι παρουσιάζουν έξαρση σε νοσήματα (π.χ. καρδιοπάθειες), ψυχικές διαταραχές (π.χ. αγχώδεις διαταραχές, και απόπειρες αυτοκτονίας) αλλά και σωματοποιημένες ασθένειες (π.χ. πονοκέφαλοι, έλκος, κολίτιδες κά).
Ενδεικτικά θα αναφέρω την περίπτωση της Ρωσίας κατά την περίοδο 1992 έως και 1998 με την κατάργηση του ελέγχου των αγορών, τις μειώσεις μισθών και συντάξεων και τη γενικότερη κατάρρευση του οικονομικού της συστήματος που οδήγησε στην έκρηξη αυτοκτονιών όσο και βίαιων θανάτων και η οποία συνεχίστηκε με ραγδαία άνοδο. Με τον ίδιο τρόπο, τα ποσοστά κατάθλιψης που καταγράφηκαν την περίοδο αποκρατικοποίησης πολλών οργανισμών από την Μάργκαρετ Θάτσερ στην Αγγλία ξεπέρασαν κάθε προηγούμενο, ενώ στην περίπτωση της Σερβίας οι συνέπειες της κρίσης τόσο σε οικονομικό όσο και σε κοινωνικό επίπεδο είναι καταστροφικές. Το 25% του γενικού πληθυσμού πάσχει από αλκοολισμό ενώ το 5% κάνουν χρήση ναρκωτικών ουσιών. Ίδια είναι και η κατάσταση και στις ΗΠΑ όπου το ποσοστό των αυτοκτονιών μέσα στο εργασιακό περιβάλλον ξεπέρασε το 28% σε σχέση με το 2007. Επιπλέον στην Ιρλανδία όπου το ποσοστό ανεργίας έφτασε στο 12,5% παρατηρήθηκε αύξηση της αυτοκτονικότητας κατά 70%.
Συμπερασματικά θα μπορούσαμε να πούμε ότι βρισκόμαστε μπροστά σε μια νέα οικονομική τάξη πραγμάτων μείζονος ψυχικής σημασίας. Ως εκ τούτου προκύπτει ξεκάθαρα για όλους η υποχρέωση να αναλάβουμε την ευθύνη να προσαρμοστούμε και να αποκαταστήσουμε την τραυματισμένη ανάγκη μας για ύπαρξη «σκοπού». Σε πείσμα, αυτής της αίσθησης χάους ή ήττας την οποία βιώνουμε, η πρόταση είναι «επαναπροσδιορισμός». Είναι η στιγμή για να διορθώσουμε τις αυταπάτες ότι το χρήμα συνιστά «παντοδυναμία», να σπάσουμε το φαύλο κύκλο των υποκατάστατων σε βάρος των πραγματικών εσωτερικών αναγκών, να χρησιμοποιήσουμε την ευελιξία μας και το μυαλό μας απαγορεύοντας στα κατακλυσμιαία αρνητικά συναισθήματα να μας παρασύρουν.
Δε μιλάμε για μια θεωρητική ωραιοποίηση αλλά για την ανεύρεση πρακτικών λύσεων στην καθημερινότητα. Στόχος είναι να συνεχίσουμε να δημιουργούμε – όχι να συνεχίσουμε να δημιουργούμε μέσα από το ίδιο πλαίσιο. Είναι καιρός να ξεχάσουμε τους παλιούς όρους κοινωνικής αναγνώρισης, «χρήμα και εξουσία» και να διασυνδέσουμε εκ νέου την αυτοπεποίθησή μας με τις αξίες μας και τις εσωτερικές μας κατακτήσεις, τους φίλους, την οικογένεια, τον εσωτερικό μας κόσμο - με τα απλά και Ελληνικά πράγματα και δεδομένα.
Έλληνες ειδικοί διατυπώνουν την άποψη ότι το επόμενο διάστημα θα υπάρξουν έντονες κοινωνικές συγκρούσεις που παρόμοιες τους ουδέποτε έχουν συμβεί στη χώρα μας ανάμεσα σε κοινωνικές ομάδες και οι οποίες θα ξεπερνούν τα όρια της πολιτικής αντιπαράθεσης. Αναφέρουν επίσης ότι δεν πρόκειται για κρίση αλλά για νέα εποχή που διαμορφώνει μια νέα κοινωνική πραγματικότητα στην οποία η αύξηση της ανεργίας και η αύξηση της φτώχειας θα έχει αλυσιδωτή επίπτωση τόσο στην αύξηση της χρήσης ουσιών όσο και στον αριθμό των αυτοκτονιών.

Σε έρευνα του Oxford University και του London School of Hygiene and Tropical Medicine, που δημοσιεύθηκε τον Ιούλιο 2009 στους Financial Times και η οποία κατέγραψε τις επιπτώσεις της οικονομικής κρίσης ως προς τη θνησιμότητα σε 26 χώρες της Ευρώπης από το 1970 έως και το 2007, προκύπτει ότι αύξηση της ανεργίας της τάξης του 3% μπορεί να οδηγήσει σε άνοδο κατά 4% των αυτοκτονιών και 6% των δολοφονιών, ενώ ο αλκοολισμός ενδέχεται να αυξηθεί κατά 28%. Σχετικά με την αύξηση της αυτοκτονικότητας υπάρχει και σχετική ανακοίνωση του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας σύμφωνα με τον οποίο τα τελευταία σαράντα περίπου χρόνια έχουμε αύξηση των αυτοκτονιών παγκοσμίως κατά 60% ενώ οι μελέτες συνδέουν, σε ποσοστό 25%, την ανεργία τόσο με τη νοσηρότητα αλλά και τη θνησιμότητα των πληθυσμών που πλήττονται οικονομικά.

Μεταξύ των συνεπειών της οικονομικής κρίσης καταγράφονται από τη σχετική βιβλιογραφία η αναβολή γάμων, η απώλεια της παραδοσιακής αντρικής ταυτότητας, η αύξηση της παράνομης εργασίας και η αύξηση της ενδο-οικογενειακής βίας συμπεριλαμβανομένης της κακοποίησης ανηλίκων.

Σε σχέση με την ταυτότητα του άνδρα, αντιλήψεις που σχετίζονται με την προστασία και τη συντήρηση της οικογένειας εξακολουθούν να είναι κυρίαρχες στην ελληνική οικογένεια και η ανεργία αλλά και η μείωση του εισοδήματος, πλήττει αυτόν ακριβώς τον κοινωνικό ρόλο. Από την άλλη το κυρίαρχο ελληνικό κοινωνικό πρότυπο για τον άντρα τον αποκλείει τόσο από το να συζητήσει τις ανησυχίες του με κοντινά του πρόσωπα όσο και να προσφύγει σε υπηρεσίες ψυχικής υγείας. Όλα αυτά συντελούν στο να θεωρήσουμε πως οι άντρες που είναι πιστοί σε όλους τους παραπάνω κοινωνικούς ρόλους αναμένεται να αντιμετωπίσουν και τις περισσότερες ψυχο-κοινωνικές δυσκολίες.

Πριν από λίγες ημέρες, σε προσωπική συζήτηση με ένστολο στέλεχος τέθηκε εκ μέρους του ο προβληματισμός: «Η κόρη μου είναι αριστούχος στο Πανεπιστήμιο με υποτροφίες κλπ.» Με ρώτησε τις προάλλες: «Μπαμπά θα πάω το καλοκαίρι διακοπές? Τι να της απαντήσω γα.. το κέρ… μου? Είναι καλό παιδί, σκοτώνεται στο διάβασμα όλο τον χρόνο και τώρα με ρωτάει εάν μπορώ να της εξασφαλίσω μερικές μέρες ανάπαυσης να ξελαμπικάρει το μυαλό της (σχολίασε με έντονη φόρτιση έτοιμος να δακρύσει). Θα δανειστώ – αλλά από ποιόν? Μήπως πρέπει να ξαναπιάσω παράνομα την νταλίκα όπως έκανα σε νεαρότερη ηλικία για να ξελασπώσω από άτυχες οικογενειακές στιγμές?» 
Σε άλλη περίπτωση, οικογενειακή γνωστή με επιχείρηση διανομής πίτσας μου έλεγε πρόσφατα: «Ήρθαν δύο άνδρες για δουλειά (delivery). O ένας σίγουρα ήταν Αξκός της Αστυνομίας (αν και δεν ήθελε να δώσει λεπτομέρειες). Ντράπηκα! Τι να τους έλεγα. Μα delivery?» Τέλος, θα πρέπει να αναφερθώ και στον υφέρποντα προβληματισμό πολλών στελεχών σχετικά με την στάση της Διοικήσεως σε περίπτωση που κάποιος «συλληφθεί να εργάζεται παρανόμως στον ελεύθερο χρόνο του – για να καλύψει πιεστικές υποχρεώσεις του».
Η απώλεια της αντρική ταυτότητας μπορεί να μην είχε μέχρι σήμερα επιπτώσεις παρά το γεγονός ότι πολλές εργαζόμενες γυναίκες συνεισφέρουν περισσότερο στον οικογενειακό προϋπολογισμό καθώς η οικονομική συμμετοχή του άντρα ήταν δεδομένη και πάγια. Με τα νέα οικονομικά μέτρα και τη μείωση του μισθού, ο άντρας έρχεται αντιμέτωπος με την επίλυση των προβλημάτων εκείνων που, αν και ήδη υπήρχαν, δεν ήταν ιδιαίτερα πιεστικά. Μια οικογένεια επιβαρυνόταν οικονομικά με τις σπουδές των παιδιών αλλά τα έφερνε βόλτα έστω και με μικρό αρνητικό ισοζύγιο. Σήμερα για τα ίδια προβλήματα, το ισοζύγιο έχει μεγαλώσει σημαντικά και είναι ο άντρας εκείνος που «παραδοσιακά» καλείται να δώσει τη λύση ή να πάρει τις αποφάσεις εκείνες που θίγουν άλλα μέλη της οικογένεια και ιδιαίτερα τα παιδιά. Στην Ελληνική οικογένεια η ευμάρεια των παιδιών αποτελεί πρωταρχικό και ενίοτε μοναδικό (αυτιστικό) στόχο. Κανείς γονιός δεν διανοείται να μειώσει τα εφόδια των παιδιών του για ένα καλύτερο μέλλον και πολλοί γονείς κυριολεκτικά θυσιάζονται για το αύριο των παιδιών τους. Όμως η «θυσία» πλέον δεν αρκεί και δεν λύνει τα προβλήματα με αποτέλεσμα να υπάρχει μέγιστη ψυχική επιβάρυνση των γονέων και εκ των δύο, ιδιαίτερα του πατέρα που ως άντρας θεωρεί ότι έχει αποτύχει. Αυτό ισχύει ακόμη και για τους μέχρι σήμερα επιτυχημένους επαγγελματίες που ξαφνικά δεν μπορούν να ανταποκριθούν στα μικρά και καθημερινά και αναγκάζονται να προβούν σε «μειωτικές» (κατά την άποψη τους) μεταβολές και αναδιαρθρώσεις της καθημερινότητας τους. Μπορεί ο ένστολος να μην αντιμετωπίζει τον κίνδυνο της ανεργίας όμως οι τρέχουσες και οι μελλούμενες αλλαγές στον τρόπο ζωής του, είναι σίγουρο ότι έχουν αρχίσει να τον επηρεάζουν δυσμενώς (σε ατομικό και επαγγελματικό επίπεδο) και αυτό θα αρχίσει να γίνεται περισσότερο ορατό στο εγγύς μέλλον.

Σύμφωνα με την συστημική θεωρία η εντροπία του ελληνικού μακρο-συστήματος παρουσιάζεται αυξημένη με αποτέλεσμα να μπορούμε να αναμένουμε έντονες κοινωνικές αναταράξεις και από αυτή την άποψη. Προσωπική εκτίμηση αποτελεί το ενδεχόμενο ύπαρξης στο μέλλον ενός "εθνικού κινδύνου" ο οποίος θα ανεβάσει τη συνοχή του κοινωνικού ιστού.

Με βάση τα παραπάνω, θα πρότεινα την εντατικοποίηση της διακριτικής διοικητικής επιστασίας σε όλα τα επίπεδα, με βαθύτερη ενημέρωση σχετικά με τα προβλήματα που αντιμετωπίζουν τα ένστολα στελέχη σε μια προσπάθεια έγκαιρης διάγνωσης διαταραχών της ψυχοπαθολογίας, ορατών μέσω της καθημερινής απόδοσης και συμμετοχής στα κοινά, προκειμένου να αποφευχθούν δυσάρεστες καταστάσεις.  
Στην παρούσα κοινωνικο-οικονομική κρίση, η εναπομείνασα λύση-μονόδρομος είναι η ενδυνάμωση των διαπροσωπικών σχέσεων που συχνά η Ιεραρχία είτε παραβλέπει υπό το βάρος των πιεστικών υπηρεσιακών αναγκών είτε αδιαφορεί ή τέλος, δεν γνωρίζει πώς να χειριστεί. Ιδιαίτερη επισήμανση αποδίδεται στο γεγονός ότι οι άντρες δεν ζητούν βοήθεια επειδή οι «άντρες δεν κλαίνε». Απλά μαραζώνουν και πεθαίνουν με τη νοσηρή ικανοποίηση ότι προσπάθησαν αλλά απέτυχαν. Πόσα όμως θα μπορούσαν να αλλάξουν όταν μάθουν ότι δεν είναι μόνοι τους, ότι κάποιος συμμερίζεται τα προβλήματα τους και ότι ίσως υπάρχει λύση αρκεί να την ζητήσουν ή να την επιδιώξουν!

ΑΝΑΓΝΩΣΤΗΣ