Περί πολιτικού ελέγχου των ενόπλων δυνάμεων

Ο ΄΄πολιτικός - ή δημοκρατικός- έλεγχος΄΄ των Ενόπλων Δυνάμεων ως όρος και έννοια είναι περίπου άγνωστος στη Κύπρο ακόμα και σε κείνους τους θεσμούς και τα όργανα που έχουν την ευθύνη για το ζήτημα αυτό.

Ο πολιτικός έλεγχος των ΕΔ είναι συνυφασμένος με την ανάπτυξη και εμπέδωση της Δημοκρατίας, έτσι όπως εξελίχθηκε στη Δύση μετά τον Ευρωπαϊκό διαφωτισμό. Σημαίνει δε με απλά λόγια, την απευθείας υπαγωγή των Ενόπλων Δυνάμεων στη πολιτική εξουσία, δηλαδή στην εκλελεγμένη κυβέρνηση της χώρας. Στη Κύπρο, υπάρχει σύγχυση των όρων πολιτική εξουσία και κρατική εξουσία. Η ταύτιση δυστυχώς του κράτους με τη κυβέρνηση για πολλές δεκαετίες –εξ ού και οι ΄΄κυβερνητικοί΄΄ αντί ΄΄δημόσιοι΄΄ υπάλληλοι - οδήγησε και στη σύγχυση που υπάρχει μεταξύ υπηρεσιακών παραγόντων (δημοσίων υπαλλήλων) και πολιτικών προσώπων (υπουργών). Η κρατική εξουσία είναι δοτή και πηγάζει από τα σχέδια υπηρεσίας, τους κανονισμούς και τους νόμους του κράτους και ασκείται από τους δημοσίους υπαλλήλους στα πλαίσια των υπηρεσιακών τους καθηκόντων. Ενώ η πολιτική εξουσία, πηγάζει από τη ψήφο του κυρίαρχου λαού και ασκείται από τον πρόεδρο ή τον πρωθυπουργό και τα μέλη της κυβέρνησής του.
Ο πολιτικός έλεγχος των ΕΔ, μεταφράζεται στη πράξη ως η απευθείας υπαγωγή των ΕΔ στη πολιτική εξουσία, δηλαδή στον Υπουργό Άμυνας, χωρίς ενδιάμεσα να υπάρχει παρέμβαση τρίτων, είτε αυτοί είναι μέλη της κρατικής μηχανής, είτε άλλων πολιτειακών ή πολιτικών οργανισμών. Οι εντολές του Υπουργού Άμυνας προς τον Αρχηγό των ΕΔ μεταβιβάζονται απευθείας από τον ίδιο και όχι μέσω τρίτων, ενώ ο Αρχηγός αναφέρει απευθείας στον Υπουργό. Βεβαίως υπάρχουν τα Επιτελεία και οι υπηρεσίες και του Υπουργού και του Αρχηγού τα οποία υποβοηθούν και τους δύο στην ενάσκηση των αρμοδιοτήτων τους, αλλά σε καμιά περίπτωση ούτε τους υποκαθιστούν ούτε ενεργούν εξ ονόματός των.
Αυτή η διαδικασία πολιτικού ελέγχου των ΕΔ, δεν είναι ούτε απλή ούτε εύκολη υπόθεση. Οι Ένοπλες Δυνάμεις αποτελούν το μεγαλύτερο οργανισμό μιας χώρας. Διαθέτουν το μεγαλύτερο επενδεδυμένο κεφάλαιο και απασχολούν τον μεγαλύτερο αριθμό προσωπικού από οποιαδήποτε άλλη υπηρεσία. Πέραν τούτου, διαθέτουν στα χέρια τους τα όπλα με ότι αυτό σημαίνει. Εξ αιτίας όλων αυτών των λόγων, οι ΕΔ αφεαυτών αποτελούν πόλο έλξης και προσπάθειας ανάμειξης διαφόρων παραγόντων (πολιτικών, κοινωνικών, οικονομικών, ΜΚΟ, κλπ) με αποκλειστικό σκοπό την άντληση ιδιοτελών ωφελημάτων. Τα ωφελήματα αυτά μπορεί να ξεκινούν από την απλή ικανοποίηση προσωπικών φιλοδοξιών και να φθάνουν σε τεράστια πολιτικά και οικονομικά συμφέροντα, εμπλοκή σε παίγνια εξουσίας, κλπ. Ιστορικά, ο πολιτικός έλεγχος των ΕΔ επιβλήθηκε στη Δυτική Ευρώπη μετά τον Β΄ παγκόσμιο πόλεμο και σε μερικές χώρες αργότερα, ύστερα από μια επίπονη και εν πολλοίς αιματοβαμμένη πορεία που άρχισε με τον Ευρωπαϊκό διαφωτισμό και διάρκεσε πέραν των 200 χρόνων. Το έλλειμα πολιτικού ελέγχου στις Ένοπλες Δυνάμεις, ήταν η κυριώτερη αιτία των στρατιωτικών παρεμβάσεων στη πολιτική ζωή και η επιβολή ολοκληρωτικών καθεστώτων σε δημοκρατικές χώρες. Στις περισσότερες χώρες του τρίτου κόσμου, το μεγάλο έλλειμα πολιτικού ελέγχου στις ΕΔ, είναι η αιτία των καθημερινών συγκρούσεων, σφαγών, πραξικοπημάτων, διαφθοράς και παραβίασης των ανθρωπίνων δικαιωμάτων.
Στη Κύπρο, η κατάσταση αναφορικά με τον πολιτικό –δημοκρατικό- έλεγχο της ΕΦ δεν είναι η καλύτερη. Η κυριώτερη αιτία είναι το δημοκρατικό έλλειμα που διαχρονικά παρατηρείται στο πολιτικό σύστημα και επίσης η αδυναμία των εκάστοτε πολιτικών ηγεσιών να συγκρουσθούν με τα συμφέροντα που ευνοούνται από μια κατάσταση ελλείματος πολιτικού ελέγχου στην ΕΦ. Η μόνη κυβέρνηση που θέλησε να επιβάλει τον πολιτικό έλεγχο στην ΕΦ ήταν η κυβέρνηση Κληρίδη η οποία το 2000 έφερε σχετικό νομοσχέδιο στη Βουλή το οποίο ψηφίσθηκε ομόφωνα. Η υλοποίηση του νόμου αυτού κράτησε μόλις λίγα χρόνια γιατί με την αλλαγή κυβέρνησης το 2003, οι επόμενοι υπουργοί άμυνας δεν επέμειναν στην αυστηρή εφαρμογή του, με αποτέλεσμα ο νόμος να ατονίσει και μαζί να ατονίσει και ο πολιτικός έλεγχος. Το απαγοητευτικό είναι ότι η παρούσα κυβέρνηση, σαν μια κυβέρνηση της αριστεράς με ευαισθησίες στη δημοκρατική λειτουργία των ΕΔ, θα έπρεπε να επιμείνει περισσότερο από κάθε προηγούμενη στην επιβολή του πολιτικού ελέγχου. Σήμερα, ο πολιτικός έλεγχος στην ΕΦ έχει διεμβολισθεί σε σημαντικό βαθμό από τις παρεμβάσεις της κρατικής (δημοσιοϋπαλληλικής) εξουσίας. Και αυτή η κατάσταση πέραν των κινδύνων που εγκυμονεί, φανερώνει και τα διαχρονικά δημοκρατικά ελλείματα που εξακολουθούν να υπάρχουν στη λειτουργία του κράτους.
Του Ανδρέα Πενταρά*
* Υποστράτηγος ε.α.