του Μάριου Κωστάκη, πολιτικού επιστήμονα
Το άρθρο αυτό βασίζεται στις παρακάτω διαπιστώσεις:
α) Οι συνομαδώσεις μεταξύ των ανθρώπων, οι κυριότερες (αλλά όχι οι μόνες) από τις οποίες είναι τα έθνη και τα κόμματα, έχουν κάποια κοινή βάση που στηρίζεται στην ανθρώπινη φύση. β) Η βάση αυτή συνίσταται στην επιδίωξη της επιβίωσης (με την ευρύτερη έννοια του συμφέροντος – ενδιαφέροντος) μέσα από συμμαχίες που εξασφαλίζουν υποστήριξη στις αντιπαραθέσεις. γ) Οι αντιπαραθέσεις, αγώνες, συγκρούσεις, μάχες είναι αναπόφευκτες σε ένα κόσμο με πεπερασμένους πόρους μέσα στον οποίο συνωστίζονται αναρίθμητες και ολοένα πολλαπλασιαζόμενες ανθρώπινες απαιτήσεις. Εδώ δεν θα προσπαθήσουμε να αποδείξουμε τις διαπιστώσεις αυτές. Τις θεωρούμε αυτονόητες είτε ως ιστορικές είτε ως καθημερινές παρατηρήσεις. Αυτό που επιδιώκουμε είναι 1) να περιγράψουμε το αποτέλεσμα τους στην κοινωνική και πολιτική πραγματικότητα μέσα σε ένα πραγματιστικό πεδίο αναφοράς και 2) να εξετάσουμε τις πιθανές εξελίξεις μέσα από την προβολή τους στο μέλλον.
ΣΥΝΟΜΑΔΩΣΕΙΣ, ΙΔΕΟΛΟΓΙΑ, TAYTOTHTEΣ
Πως οι άνθρωποι δημιουργούν, παγιώνουν και αναπαράγουν τις συνομαδώσεις τους;
Οι συνασπισμοί γίνονται μεταξύ όσων αντιμετωπίζουν ο ένας τον άλλο ως «συγγενείς» ή «ομοίους» και σε αντιδιαστολή με τους «ξένους». Η ομοιότητα, πραγματική ή πλαστή αδιάφορο, εξασφαλίζει το minimum που είναι απαραίτητο για μια στοιχειώδη συνεργασία, την σχετική ευκολία επικοινωνίας. Εκτός αυτού καθιστά πιθανότερη την συνάφεια ενδιαφερόντων και συμφερόντων. Δημιουργεί ένα οικείο χώρο στον οποίο μπορεί κανείς να κινηθεί με σχετικά λιγότερη αβεβαιότητα. Η συγγένεια και η ομοιότητα μπορούν να πάρουν διάφορες μορφές. Τέτοιες είναι:
Η κοινή καταγωγή (πραγματική η όχι δεν έχει σημασία), η φυλετική συγγένεια, η πολιτιστική ομοιογένεια, η χρήση της ίδιας γλώσσας, η πίστη σε συγκεκριμένη θρησκεία και ακόμη περισσότερο στο ίδιο δόγμα, η καταγωγή από γεωγραφικά σαφώς διακριτό τόπο (π.χ. ένα νησί), η συναφής κοινωνικοοικονομική τοποθέτηση (τάξη), η συντεχνιακή – συνεργατική συναδελφικότητα. Όλες αυτές οι μορφές συγγένειας και ομοιότητας συγκροτούν αντίστοιχες ταυτότητες.
Όταν εξετάζουμε μία συγκεκριμένη περίπτωση στρέφεται αναγκαστικά η προσοχή μας στα στοιχεία που συναποτελούν την ταυτότητα που μας ενδιαφέρει. Τα στοιχεία αυτά ορίζουν – περιορίζουν το συγγενές και το ξένο και τους δίνουν μια σαφή και ξεκάθαρη εικόνα. Άλλα από αυτά είναι αντικειμενικά και λίγο – πολύ αναμφισβήτητα (π.χ. η χρήση μίας γλώσσας) και άλλα δημιουργήθηκαν με την πάροδο του χρόνου χωρίς να μπορούμε πλέον να διαχωρίσουμε την πραγματικότητα από τον μύθο με τον οποίο έχουν επενδυθεί (π.χ. οι απώτερες, «μυθικές» ιστορικές εποχές που επικαλούνται τα διάφορα έθνη).
Η διανοητική επεξεργασία των ταυτοτήτων δημιούργησε ιδεολογίες. Όλες οι ιδεολογίες ταυτόχρονα ενώνουν και χωρίζουν. Ενώνουν όσους θεωρούνται ότι ανήκουν στην ομάδα ενώ τους διαχωρίζουν από όσους θα πρέπει να παραμείνουν εκτός των τειχών. Η δυναμική επιδίωξη των συμφερόντων επιβάλλει τον διαχωρισμό σε περιούσιους και παρίες.
Από τη στιγμή που δημιουργούνται οι ιδεολογίες αποκτούν μια δική τους ξεχωριστή, αυτόνομη ζωή. Καλύπτουν νοητικές, πνευματικές, υπαρξιακές ανάγκες όσων προσφεύγουν σ’ αυτές, ενώ στην πραγματικότητα δεν τους ξεφεύγει ολοκληρωτικά η κοινωνικοποίηση κανενός. Μεγάλος αριθμός ατόμων νοηματοδοτούν την ύπαρξή τους αναφορικά με την ιδεολογία που τα έχει κερδίσει. Πολλές φορές η συναισθηματική πρόσδεση στην ιδεολογία και τη συλλογικότητα που αντιπροσωπεύει είναι τόση και τέτοια ώστε ο έμφυτος ατομικισμός μεταμορφώνεται σε φανατική πίστη ή θέληση για αυτοθυσία. Έτσι με την ίδια συχνότητα που παρατηρούσαμε ατέλειωτες αιματοχυσίες στα πλαίσια θρησκευτικών πολέμων του παρελθόντος είδαμε στον 20ο αιώνα η «ταξική συνείδηση» και ο εθνικισμός να έχουν ανάλογα αποτελέσματα.
Στο σύγχρονο πλαίσιο του μεταμοντέρνου σχετικισμού, όπου το άτομο αισθάνεται έρμαιο σε ένα πέλαγος έλλειψης αξιών, πίστεως και σταθερών σημείων αναφοράς, μερικές από τις συνομαδώσεις μπορούν να δώσουν μία διέξοδο στην υπαρξιακή αγωνία των ανθρώπων. Η ζωή τους μπορεί να αποκτήσει νόημα και περιεχόμενο όσο περισσότερο πειστικός είναι ο θεμελειακός μύθος που ενώνει τα μέλη. Η ένταξη στον σχηματισμό δίνει νόημα και σκοπό για τον αγώνα της ζωής, ελπίδα για το μέλλον, στήριξη από τα υπόλοιπα μέλη (όπως και αν ονομάζονται: συμπατριώτες, σύντροφοι, συναγωνιστές).
ΤΟ ΠΡΑΓΜΑΤΙΣΤΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΠΟΙΗΣΗΣ ΤΩΝ ΣΥΝΟΜΑΔΩΣΕΩΝ
Οι ανθρώπινες ομάδες ανεξαρτήτως μεγέθους και κλίμακας συγκροτούνται όχι μόνο για να ανταποκριθούν σε υπαρξιακές ή άλλες ανησυχίες αλλά κυρίως για να ικανοποιήσουν καθημερινές ανάγκες επιβίωσης και ανάπτυξης βιολογικών οντοτήτων.
Τα περιθώρια ικανοποίησης των ατόμων στον πραγματικό κόσμο είναι πάντοτε στενά γιατί οι πόροι είναι δεδομένοι και συνεπώς περιορισμένοι. Κάθε προσπάθεια επιβίωσης σε αυστηρά ατομικό ή οικογενειακό επίπεδο θα ήταν εξ αρχής καταδικασμένη στην αβεβαιότητα του τυχαίου και την ανασφάλεια κάθε ανθρώπινης επαφής. Η ανάγκη συνεργασίας προέκυψε ως οικονομία δυνάμεων, ως οικονομία κλίμακας που αποφεύγει το τεράστιο κόστος των συγκρούσεων (με αμφίβολη άλλωστε έκβαση) σε ατομικό επίπεδο.
Όμως, επειδή οι ανάγκες ικανοποίησης ήταν (και είναι) απεριόριστες σε σχέση με τους δεδομένους πόρους, η δυνατότητα συνεργασίας γρήγορα φάνηκε ότι έχει τα όρια της. Γι’ αυτό δεν δημιουργήθηκε η κοινωνία αλλά πολλές κοινωνίες (κράτη, έθνη) και ακόμη περισσότερο το κοινωνικό σώμα ποτέ δεν έγινε μονολιθικό αλλά πάντα παρέμεινε κατακερματισμένο (σε κόμματα, κινήματα, οργανώσεις και κάθε άλλου είδους συσσωματώσεις).
Η παρόρμηση για ζωή, για επιβίωση, φέρνει ανταγωνισμούς από τους οποίους προέρχονται οι συγκρούσεις. Οι αντιθέσεις αναπαράγονται αέναα γιατί, αμέσως αφού ένας σχηματισμός κατισχύσει έναντι των ανταγωνιστών του και «μεγαλώσει» αρκετά, το πεδίο της διαμάχης μεταφέρεται στο εσωτερικό του ανάμεσα σε αντίπαλες ομαδοποιήσεις.
Ο φαύλος αυτός κύκλος δεν αφήνει σημαντικά περιθώρια διαφορετικής ατομικής επιλογής γιατί προκαθορίζεται από εξωτερικές «σκληρές» πραγματικότητες: η σπάνις των πόρων, τα ανθρώπινα βιολογικά ένστικτα (που εμφανίζονται ίδια παντού και πάντα), ο χώρος και ο χρόνος, είναι συγκεκριμένα και αφήνουν περιορισμένες δυνατότητες ικανοποίησης.
Η ΑΤΟΜΙΚΗ ΔΡΑΣΗ ΣΤΑ ΠΛΑΙΣΙΑ ΤΩΝ ΣΥΝΟΜΑΔΩΣΕΩΝ
Eφ’ όσον το πλαίσιο δημιουργίας και δραστηριοποίησης των ανθρωπίνων συνομαδώσεων είναι περίπου όπως το περιγράψαμε ως εδώ, αντιλαμβανόμαστε ποια αξία και πραγματική χρήση έχουν οι επαγγελίες, οι εξαγγελίες και τα ιδεολογικά τους προπετάσματα.
Συνήθως οι δημιουργοί και οι πρωταγωνιστές τους στο όνομα μιάς ανεξήγητης επιθυμίας άδολης αλτρουιστικής προσφοράς προς το κοινωνικό σύνολο και τον αόριστο «άνθρωπο» προσπαθούν να ενσωματώσουν όσο το δυνατό περισσότερα άτομα στα σχήματά τους με άμεσο ουσιαστικό αποτέλεσμα την ικανοποίηση των προσωπικών τους αξιώσεων ισχύος, συμφερόντων και ενδιαφερόντων.
Στην προσπάθειά τους αυτή συνεπικουρούνται από ψευδοπροφήτες διανοουμένους που επαγγέλλονται ανέξοδα «ένα καλύτερο αύριο», ελευθερίας, ισότητας, αδελφοσύνης και αγάπης μέσα από την ιδεολογική ένταξη και την συλλογικότητα. Οι μάζες σε μεγάλο βαθμό τείνουν ευήκοον ούς σε τέτοια λόγια που τις χαϊδεύουν και τις νανουρίζουν όσο κι αν δεν έχουν σχέση με την πραγματικότητα.
Ωστόσο οι παραδοχές αυτές δεν αναιρούν σε τίποτα όσα ειπώθηκαν προηγουμένως για την σημασία τις ιδεολογικής διαδικασίας για την ανάδειξη, παγίωση και κατίσχυση οποιουδήποτε κοινωνικού σχηματισμού.
Πέραν αυτών διαφαίνεται μια θετική κοινωνική λειτουργικότητα της ιδεολογικής και γενικότερα πολιτικής δράσης στα πλαίσια των συνομαδώσεων. Ο ιδεολογικός και πολιτικός λόγος που αφορμάται από ή εκπέμπεται εντός των σχηματισμών αυτών αποτελεί την κύρια συνδετική ουσία που ενώνει τους ανθρώπους και τους καθιστά ικανούς για την οποιαδήποτε πολιτική δράση. Αν θεωρήσουμε ότι εξατομικευμένη πολιτική παρέμβαση δεν μπορεί παρά να έχει περιορισμένης κλίμακας αποτελέσματα, οδηγούμαστε στο συμπέρασμα ότι οι συνομαδώσεις, ειδικότερα δε ο ιδεολογικός τους χώρος, είναι το προνομιακό όχημα για καθένα που έχει την φιλοδοξία και την ικανότητα για πολιτική παρουσία.
Με τον τρόπο αυτό στις συνομαδώσεις εμπεριέχεται μεγάλο μέρος των δυνατοτήτων μιάς κοινωνίας για ανανέωση, για λόγο προερχόμενο από νεοεμφανιζόμενα στο πολιτικό σκηνικό πρόσωπα. Μέσα στις συνομαδώσεις βρίσκεται δυνάμει ένα παράθυρο ανοικτό στο καινούριο.
ΟΙ ΕΞΕΛΙΞΕΙΣ ΣΤΟΝ 21ο ΑΙΩΝΑ
Οι κυριότερες μορφές συνομαδώσεων που κυριάρχησαν στην ιστορία ως βασικοί κοινωνικοί και πολιτικοί θεσμοί, ειδικά τους δύο τελευταίους αιώνες, τα έθνη και τα κόμματα, παρουσιάζουν στοιχεία κόπωσης ήδη από τις τελευταίες δεκαετίες του 20ου αιώνα.
Τα κόμματα αντιμετωπίζουν την προϊούσα συρρίκνωση του κοινού στο οποίο μπορούν να απευθύνονται. Οι άνθρωποι απομακρύνονται από την πολιτική τουλάχιστο με τη μορφή του κομματικού ανταγωνισμού στα πλαίσια της κοινοβουλευτικής δημοκρατίας. Πρόκειται για γενικότερο κοινωνικό φαινόμενο που σχετίζεται με την αλλοτρίωση και την αποστασιοποίηση που δημιουργεί μια ολοένα και πιο πολύπλοκη κοινωνία η οποία έχει συνδέσει την χωρίς όρια οικονομική ανάπτυξη με τον ατομικισμό. Αναμενόμενο είναι οι συλλογικότητες να φθίνουν.
Στην προσπάθειά τους να απαντήσουν στην πρόκληση αυτή τα ίδια τα κόμματα έχουν μεταβληθεί: επιδιώκουν μέσα από την πολυσυλλεκτικότητα να ενσωματώσουν όσο το δυνατό περισσότερα αιτήματα, ανεξάρτητα από το πόσο ετερόκλητα είναι αυτά, με στόχο να αυξήσουν την πελατεία τους. Έχουν έτσι χάσει τη σημασία τους τα ιδεολογικά επιχειρήματα που προέβαλαν στο παρελθόν και που τα χρησιμοποιούσαν ως όπλα σε ένα πραγματικό, τότε, αγώνα αντιπαράθεσης. Το αποτέλεσμα είναι οι πολιτικές να συγχέονται μεταξύ τους και οι πολίτες να θεωρούν «όλους ίδιους» και να αποδοκιμάζεται η πολιτική ως μία δαπανηρή αλλά ανώφελη διαδικασία που δεν μπορεί να φέρει αλλαγές σε καμία κατεύθυνση.
Τα έθνη βρίσκονται επίσης σε κρίση. Εννοείται, βεβαίως εδώ, τα «δυτικά» έθνη, τα οποία από τη μια πλευρά έχουν ολοκληρωθεί ως εδαφικές και κρατικές οντότητες και απ’ την άλλη οι κοινωνίες τους έχουν στραφεί μονομερώς προς την οικονομική προσπάθεια, η οποία επιδιώκει την παγκοσμιοποίηση, υπακούοντας τυφλά στα κελεύσματα της αγοράς και κάνει τα έθνη – κράτη να φαίνονται σαν απολιθώματα.
Η πραγματικότητα αυτή είναι πολύ διαφορετική για τον υπόλοιπο κόσμο. Ακόμη και στην Ευρώπη (έστω και «ανατολική», π.χ. Βοσνία) ζούμε μια αναβίωση του έθνους και του εθνικισμού.
Στις δυτικές κοινωνίες πάντως το κλίμα της γενικευμένης αμφισβήτησης, της απομυθοποίησης, του πλουραλισμού και της διαρκούς προβολής του κοσμοπολιτισμού έχει φθείρει την έννοια του έθνους και την απήχηση των εθνικισμών. Την πρωτοβουλία στον τομέα αυτό, σε πανευρωπαϊκό επίπεδο έχει μια ανορθόδοξη πολιτική και κοινωνική συμμαχία μεταξύ αριστερών οπαδών των δικαιωμάτων και φιλελευθέρων δυνάμεων της αγοράς.
Τα έθνη, τα κόμματα και κάθε άλλη συνομάδωση του παρόντος για να επιζήσουν στο μέλλον θα πρέπει είτε να προσαρμοστούν είτε να μεταλλαχθούν. Σε καμιά περίπτωση δεν πρέπει να αναμένουμε ολοκληρωτική εξαφάνιση των συνομαδώσεων και της συλλογικότητας στις συμπεριφορές. Όχι μόνο κάτι τέτοιο θα δημιουργούσε ένα εφιαλτικό κόσμο ολοκληρωτικής ιδιωτείας, αλλά όπως είδαμε σε προηγούμενα σημεία, θα ήταν αντίθετο με την συνήθη ανθρώπινη συμπεριφορά και φύση, τουλάχιστο όπως τη γνωρίζουμε μέχρι τώρα.
Μπορούμε, μέσω των σημερινών τάσεων, να διερευνήσουμε (ενδεχομενικά) τις μελλοντικές εξελίξεις.
Η παρακμή των εθνικών κρατών μπορεί να οδηγήσει σε μεγαλύτερες ενότητες, όπως διαφαίνεται σήμερα για την Ευρωπαϊκή Ένωση. Είναι αμφισβητήσιμο, όμως, κατά πόσο θα καταστεί δυνατή μία ταυτότητα για όλη την Ευρώπη. Γιατί μόνο τότε θα μπορούσαμε να μιλήσουμε για ένα νέο ομογενοποιημένο κοινωνικό σχηματισμό, μία συνομάδωση. Διαφορετικά θα παραμείνει αυτό που είναι σήμερα, ένας οικονομικός συνεταιρισμός μεγάλης κλίμακας.
Ακόμη περισσότερο απίθανη είναι η εκδοχή του S. Huntington που αναφέρεται στο βιβλίο του «Η σύγκρουση των πολιτισμών». Η προσδοκία ότι τόσο μεγάλα ανθρώπινα σύνολα όσο οι «πολιτισμοί», θα ενοποιηθούν, αγνοεί επιπόλαια τις μεγάλες αντιθέσεις στο εσωτερικό τους.
Η αντίστροφη τάση για σύνολα μικρότερα του έθνους – κράτους δείχνει ισχυρότερη. Πρόκειται για μία μορφή τοπικισμού σε περιφερειακό επίπεδο (Regionalism) η οποία κατά περίπτωση θα μπορούσαμε να τη χαρακτηρίσουμε ως εθνικισμό μικρής κλίμακας ή όψιμο εθνικισμό. Σε πολλές περιοχές της Ευρώπης (π.χ. Σκωτία, Ουαλία, Χώρα των Βάσκων, Καταλωνία, Βρετάνη, Βαλωνία, Φλάνδρα) εμφανίζεται ένα ενδιαφέρον από μεγάλα τμήματα του πληθυσμού για τον τοπικό πολιτισμό, την τοπική γλώσσα ή διάλεκτο, τις τοπικές ιδιαιτερότητες και την ταυτότητα. Δεν θα πρέπει να υποτιμήσουμε, λοιπόν, το ενδεχόμενο μίας Ευρώπης των περιφερειών αύριο και ενός κόσμου των περιφερειών μεθαύριο.
Σε ακόμη μικρότερη κλίμακα εμφανίζεται η κίνηση υπέρ της διαβίωσης σε μικρές κοινότητες (Κοινοτισμός). Παρόλο που στους χώρους της διανόησης βρίσκει πολλούς οπαδούς, που την βλέπουν σαν πιθανή λύση στα προβλήματα των χαοτικών μεγαλουπόλεων, είναι μάλλον ουτοπική αφού οι εξελίξεις στις οποίες ανθίσταται είναι τετελεσμένες και μη αντιστρεπτές.
Η υποχώρηση των κομμάτων επέτρεψε σε άλλους κοινωνικούς σχηματισμούς να δημιουργηθούν. Εμφανίστηκαν νέα κόμματα με αιτήματα που ξέφευγαν από τους συνηθισμένους άξονες: π.χ. οικολογικά, φεμινιστικά. Σύντομα όμως, έγινε αντιληπτό ότι και αυτά εισπράττουν σε μεγάλο βαθμό την αποξένωση και αποχή από την πολιτική.
Περισσότερη τύχη στη Δύση, φαίνεται ότι θα έχουν τα «μονοθεματικά» νέα κοινωνικά κινήματα. Πρόκειται για κινήματα αυτοπεριοριζόμενα σε ένα θέμα – αίτημα με κοντινό συνήθως χρονικά και τοπικά ορίζοντα (π.χ. η απαγόρευση των αμβλώσεων). Τα κινήματα αυτά καταφέρνουν να συγκεντρώσουν το ενδιαφέρον πολλών πολιτών, αλλά λόγω της περιορισμένης τους εμβέλειας, δεν μπορούν να παράγουν ιδεολογία, να δημιουργήσουν ταυτότητα και να διαρκέσουν.
Ίσως οι εξελίξεις να είναι ακόμη περισσότερο «εξωτικές». Ο άνθρωπος του 21ου αιώνα μπορεί να αισθάνεται και να ανήκει ιδεολογικά και υπαρξιακά σε ένα σχηματισμό που θα αναφέρεται αποκλειστικά στην εταιρεία που εργάζεται. Τέτοια φαινόμενα έχουν ήδη ξεκινήσει στην Ιαπωνία όπου οι εργαζόμενοι ζουν σε συνοικίες της εταιρείας, αγοράζουν από τα καταστήματά της, παρακολουθούν τα θεάματά της, ντύνονται με τη μόδα που έχει καθιερώσει κ.λ.π. Ή, σε διαφορετική περίπτωση, ο νεαρός κάτοικος της μεγαλούπολης μπορεί να ταυτίζεται με την συμμορία της συνοικίας του μέσα στην οποία μεγάλωσε.
Όποια μορφή και αν πάρουν οι συνομαδώσεις των ανθρώπων στο μέλλον δεν φαίνεται πιθανό ότι θα ξεφύγουν από το πλαίσιο των αρχικών διαπιστώσεων του άρθρου αυτού.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου